De chemie van brandnetels

Ongetwijfeld zullen de meesten die dit lezen wel eens de onaangename ervaring hebben gehad om door brandnetels te zijn gestoken. Maar welke chemicaliën die dit effect opwekken zitten er in brandnetels? Daarnaast is het een algemeen aangenomen remedie om met bladeren van zuring over de plek te wrijven waar je bent gestoken. Maar werkt dit echt of is dit een wijdverbreid sprookje? In dit artikel kijken we naar feit en fictie.

De brandnetelsoort, Urtica dioica, omvat 6 verschillende ondersoorten die op één na allemaal brandharen hebben. Ze komen vaker voor in gebieden met vochtige grond. De planeten worden aangetroffen in Azië, Noord-Amerika, een groot deel van Europa en delen van Noord-Afrika. Ondanks dat de plant zo wijdverbreid is, is er nog steeds veel dat we niet weten over de steken van de brandnetels.

Wat we wel goed weten is hoe ze ontstaan. Brandnetels zijn bedekt met talloze kleine holle jaartjes die trichomen worden genoemd. Als er iets tegen de haren instrijkt breken hun zeer fragiele silicapunten af. De rest van het haar kan dan als een naald werken. Het doorboort de huid en laat een cocktail van verschillende chemicaliën achter die afkomstig zijn uit de basis van het haar. Het zijn deze chemicaliën die de steek veroorzaken.

Waaruit bestaat deze mix van chemicaliën? Hoewel we nog steeds niet elke afzonderlijke verbinding in het mengsel hebben geïdentificeerd hebben we wel een idee. Vroeger dacht men dat mierenzuur het hoofdbestanddeel was. Dit is dezelfde stof die in mierengif zit. Hoewel mierenzuur zeker een prikkelend gevoel kan veroorzaken en het bovendien ook aanwezig is in brandnetels, wordt nu gedacht dat het in een te lage concentratie aanwezig is om de langdurige pijn van een brandnetelsteek te verklaren.

Andere chemicaliën in het brandnetel gif, waarvan men nu denkt dat ze voornamelijk verantwoordelijk zijn voor de pijn, zijn histamine, acetylcholine en serotonine. Die laatste klinkt wellicht bekend in de oren. Serotonine wordt ook in ons lichaam geproduceerd en het wordt soms wel het “gelukshormoon” genoemd, hoewel het ook verantwoordelijk is voor een aantal andere rollen. Wanneer het echter door de brandnetel wordt geïnjecteerd werkt het irriterend en dat leidt tot pijn. Acetylcholine is een andere neurotransmitter die een soortgelijk effect kan bereiken. Histamine is bekend uit de allergiewereld en dan met name hooikoorts. In het gif veroorzaakt histamine ontstekingen en pijn.

Alhoewel al het bovenstaande bijdraagt aan de pijnlijke ervaring van een brandnetelsteek is het verhaal nog steeds niet compleet. Ze verklaren onafhankelijk van elkaar niet waarom het effect van een brandnetelsteek zo lang aanhoudt. Het is mogelijk dat er synergetische effecten zijn tussen hen en andere chemicaliën in het gifmengsel. Bovendien zijn wijnsteenzuur en oxaalzuur geïsoleerd in een ander soort brandnetel, twee verbindingen die betrokken waren bij pijnlijke effect. Verdere studies zouden echter kunnen aantonen dat er nog steeds hiaten zijn in onze huidige kennis.

Dus je bent op pad en je wordt gestoken door een brandnetel, wat doe je? In sommige landen zou je onmiddellijke reactie zijn om zuring te zoeken en die bladeren over de getroffen plek te wrijven. Voor veel mensen is dit de tweede natuur maar is het op de een of andere manier effectief? Uit verhalen blijkt van wel maar wetenschappelijk bewijs is er nauwelijks.

Sommigen beweren dat het sap van de zuring alkalisch is en dat het de zure verbindingen in de brandnetelsteek zou neutraliseren. Zelfs als dit het geval is hebben we er al op gewezen dat niet alleen de zure verbindingen in brandnetel gif voor de pijn zorgen. Bovendien is zuringsap eigenlijk niet alkalisch dus dat hele argument gaat niet op. Het is zeker geen neutralisatiereactie die de pijn verzacht.

Een andere suggestie is dat zuringbladeren een natuurlijk antihistaminicum bevatten dat voorkomt dat histamine in het gif ontstekingen en pijn kan veroorzaken. Dit klinkt als een goede theorie maar er is geen wetenschappelijk bewijs dat zuringbladeren een antihistaminicum bevatten.

Een andere vaak voorgestelde remedie is het aanbrengen van calamine lotion op de huid. Calamine is meestal een mengsel van zinkoxide en ijzer(III)oxide en deze componenten zitten dan ook in de lotion. Het is een middel tegen jeuk dat vaak wordt toegepast op insectenbeten. De werkzaamheid is ter discussie gesteld en het zal de pijn van de brandnetelsteek niet volledig teniet doen maar wel verlichten.

Andere, vreemde methodes om steken te behandelen zijn ook voorgesteld. Erop plassen is er een die veel wordt genoemd. Helaas heeft dit weinig tot geen effect. Ook bladeren van de weegbree worden veelvuldig genoemd maar ook hiervoor ontbreekt alle wetenschappelijke bewijs.

Een remedie die de mijn van de steek enigszins zal verlichten is het gebruik van antihistaminica of corticosteroïdencrèmes. Beide voorkomen de werking van histamine. Hoewel het natuurlijk niet veel doet aan de werking van andere chemische componenten van het gif helpt het wel om de uitwerking van histamine zoals ontstekingen en pijn, te verminderen. Dit is momenteel de enige remedie tegen brandnetelsteken waarvoor concreet wetenschappelijk bewijs is geleverd.

Dus als je de volgende keer tijdens een wandeling wordt gestoken door een brandnetel dan is er niks mis met het gebruik van zuring als placebo maar misschien is het nog beter om wat voorverpakte antihistaminecrème mee te nemen.